Osmanlı Ricaline Dair İşitilmemiş Hatıralar

Son devir Osmanlı bürokrasisinde Dâhiliye Nezareti'nde Mektupçu, Müsteşar, Sadaret Mektupçusu, Mâbeyin Başkâtipliği gibi önemli görevlerde bulunmuş, Ali Fuat Türkgeldi İkinci Meşrutiyet'ten Cumhuriyete kadar pek çok siyasi gelişmeye tanıklık etmiş müstesna bir kalem sahibidir. Devrin önde gelen sîmâlarıyla tanışmış, şahitliklerini kaydetmiş, görev yaptığı sıralarda Osmanlı Hükümetinin görüş ve düşünüş tarzını eserlerinde ortaya koymuştur. “Kitaplarının değeri sadece görüp işittiklerini yazmakla sınırlı kalmamış, Tanzimat'tan II. Meşrutiyet'in ilânına kadar geçen yetmiş yıl içinde meydana gelen olayları Avrupa kaynaklarına da atıfta bulunarak karşılaştırmalı biçimde ele almış, aynı zamanda bu olaylarda rol alan şahsiyetlerin resmî ve özel kişiliklerinin tahlilini yapmıştır. Bu konularda yazdıklarını özgün kılan husus, yer verdiği tarihî belgelerin yanı sıra Tanzimat ricâlinin kaleminden çıkan pek çok belgeyi görmesi, sadâret müsteşarı iken Yıldız'dan Bâbıâli'ye devredilen siyasî evrakı incelemesi, kişiliklerini tahlil ettiği önemli isimlerin aileleriyle tanışma fırsatı bulması ve özel arşivlerini gözden geçirmesidir.” O kaleme aldığı hatıralarında duygularını pek karıştırmamış, lehte veya aleyhte olsun duyduğu bir rivayeti naklederken bunları daima sorgulamıştır. Mantığına aykırı bir taraf varsa gizlemeyip okuyucuya aktarmış, yeri geldiğinde bizzat padişahın anlatılarını dahi “saray dedikodusu” diyerek tenkitten geri durmamıştır. Bu yönüyle önemli bir görüntü çizen Ali Fuat Bey kaleme aldıklarıyla âdeta adalet terazisini doğru tutup kimsenin hakkına girmemeye çalışan bir yargıç gibidir. Ali Fuat Bey Cumhuriyet döneminde emeklilik devresine girerek araştırma ve yayın faaliyetlerine ağırlık vermiştir. Yazdıklarının bir kısmı daha önce derlenip yayımlanmıştır. Onun, Büyüyenay kitaplığına katılacak Osmanlı Ricaline Dair İşitilmemiş Hatıralar üst başlığını verdiğimiz Tarihî Fıkralar adlı tefrikası 18 Ağustos 1927-19 Nisan 1928 tarihleri arasında Servet-i Fünûn gazetesinde yayımlanmıştır. İlk kez bir kitap bütünlüğüne kavuşan eserde, 19. yüzyıl Osmanlı devlet adamlarının bilinmeyen yönleri, tutum ve davranışları, kişilikleri, yer yer esprili yönleri ve hususi hayatlarına dair hatıralar yer almaktadır. Müellifimiz, hem bizzat şahit olduğu hem de duyduğu bilgileri aktararak bu tefrikayı meydana getirmiş, Mustafa Reşid, Âli ve Fuad Paşalar başta olmak üzere devrin önde gelen bürokratlarını, şair ve fikir insanlarını kaleme almıştır. Bunlar arasında Halet Efendi, Keçecizade İzzet Molla, Sadrazam Mahmud Nedim Paşa, Safvet Paşa, Yusuf Kâmil Paşa, Ahmed Vefik Paşa ve Şair Eşref ön plana çıkan örneklerdir.